مطالعه ی کاروانسراهای درون شهری دوره ی قاجار همدان نمونه ی موردی: کاروانسرای حاج صفرخانی

کاروانسراهای درون شهری، محل مبادلات کالاهای تجاری و نیز مکانی امن برای اقامت مسافران و تجار بوده است. این کاروانسراها، عمدتاً در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده اند. در میان بازارهای ایران، بازار همدان به لحاظ موقعیت شهر همدان، اهمیتی قابل توجه داشته است. این بازار محل دادوستد کالاهایی بوده که از شرق به غرب و از شمال به جنوب حمل می شده و همچون چهارراهی رفت وآمدهای تجاری کشور و حتی در سطح بین المللی (جاده ی ابرایشم) را شامل می شده است. با وجود اهمیت بازار و کاروانسراهای درون شهری همدان، مطالعاتی جامع درباره ی آن ها صورت نگرفته است. این نوشتار به پژوهش تحلیلی درباره ی «کاروانسرای صفرخانی» پرداخته است. ماهیت و روش تحقیق در این پژوهش، از نوع تحقیقات تاریخی-تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز، به دو شیوه ی میدانی و اسنادی جمع آوری شده و مورد تحلیل قرار گرفته اند. مسأله ی اصلی این پژوهش را می توان در قالب پرسشی این گونه طرح نمود که چه عواملی در شکل گیری و ساختار این کاروانسرا مؤثر بوده اند؟ پیش فرض تحقیق، این را نشان می دهد که تحول مهمی در ساختار اقتصادی شهر همدان در اواخر دوره ی قاجار رُخ داده و روابط با نقاط مختلف کشور و همچنین کشورهای پیرامونی زمینه ی توسعه ی این گونه بناها را فراهم آورده که مکان یابی آن را تحت تأثیر قرار داده است. نتیجه ی تحقیق نشان داد که کاروانسرای صفرخانی در ساختاربندی فضایی کاری منحصربه فرد محسوب می شود. این بنا از نوع کاروانسراهای تجاری است که متأثر از شرایط اقلیمی شمال غرب ایران ساخته شده است. بر این اساس، ویژگی های معماری دوره ی قاجار در ساختار معماری و تزیینات آن قابل درک است. ویژگی های معماری بومی ساخت؛ در ترازبندی طبقات و میانسرا و همچنین نوع به کارگیری مصالح و ساخت پوشش طبقات و همچنین کاربری تجاری در نوع سامان بخشیدن به طبقات و ارتباط حجره ها با یکدیگر استفاده ی بهینه از کاربرد زمین در جنب بازار همدان بوده است.